Tâm lý thị trường đang ở đâu?

"Tâm lý của thị trường vận động như một quả lắc. Dù điểm giữa của vòng cung đại diện cho một mức định giá hợp lý và khách quan, quả lắc hiếm khi dừng lại ở đó. Thay vào đó, nó gần như luôn luôn dao động về phía hoặc ra xa khỏi một thái cực."

Howard Marks đã mô tả một cách hoàn hảo về chu kỳ tâm lý của thị trường thông qua một ví dụ đơn giản. Thị trường vận động như một quả lắc đồng hồ và hiếm khi dừng lại ở những cảm xúc tốt xấu thông thường. Thay vào đó, nó dao động từ "hưng phấn tột độ", nơi mọi người tin rằng mọi thứ đều hoàn hảo và rủi ro không tồn tại, đến “tận cùng sợ hãi”, nơi mọi người tin rằng mọi thứ đều vô vọng và không có hy vọng phục hồi. Trạng thái hợp lý hay giá trị thực chỉ là một điểm thoáng qua mà quả lắc lướt qua trên hành trình của nó, chứ không phải là nơi nó dừng lại. Quả lắc càng dao động xa về một phía (ví dụ, càng tham lam), nó càng tích tụ nhiều năng lượng cho cú dao động ngược lại về phía sợ hãi. Đây chính là bản chất của các chu kỳ bùng nổ và sụp đổ.

Trong phần lớn thời gian hoạt động trên thị trường, chúng tôi cho rằng việc nhận biết được tâm lý thị trường đang ở đâu là điều vô cùng khó. Thị trường chứng khoán đang ở mức cao nhất lịch sử, hoặc kết quả kinh doanh tích cực hơn cùng kỳ, hoặc định giá thị trường đang ở mức đắt… Tất cả những nhận định trên, chúng có thể được đánh giá một cách dễ dàng vì chúng dựa trên một cơ sở quan trọng: dữ liệu. Ví dụ như P/E cho định giá hoặc tăng trưởng doanh thu, tăng trưởng lợi nhuận cho xu hướng kinh doanh của thị trường. Nhưng tâm lý lại là một câu chuyện khác, chúng rất thiên về định tính. Rất khó để chúng ta có thể “đo” được tâm lý của thị trường đang ở mức nào, vì nó không hoạt động dựa trên một công thức toán học như những yếu tố khác.

Nhưng nó rất quan trọng. Việc nhận ra được sự đồng thuận của thị trường đang trong trạng thái như thế nào sẽ rất hữu ích trong việc cung cấp thông tin cho chúng tôi về “ngưỡng chịu đựng” của thị trường, hay thời điểm thị trường có thể có những bước chuyển mình lớn. Chính vì điều này, chúng tôi đã nỗ lực để đo lường nó và điều măy mắn là chúng tôi cũng tìm được 1 số kết quả dựa trên những gì đã diễn ra trong quá khứ.

Điều gì tạo ra trạng thái tâm lý của thị trường?

TTCK là sân chơi của hàng triệu nhà đầu tư khác nhau, trong đó có thể chia thành 3 nhóm sau:

• Cừu non: những người mới tham gia thị trường hoặc tham gia thị trường đủ lâu nhưng không học được bài học đáng kể trong quá trình đầu tư của họ. Không có nhiều sự khác biệt đáng kể bởi vì họ luôn nhìn thị trường theo một cách giống nhau. Tôi không thể biết chính xác số lượng của “cừu non”, nhưng để dễ hình dung, trong vòng 4 năm vừa qua thì sự tham gia của các nhà đầu tư mới đang chiếm 70% số lượng các tài khoản đang hoạt động trên thị trường.

• Sói xám: nhà đầu tư cá nhân, có nhiều kinh nghiệm và thận trọng hơn so với phần còn lại. Họ không kiểm soát cuộc chơi nhưng đủ tỉnh táo để biết vị trí của mình. Tất nhiên, số lượng của “sói xám” không nhiều bởi vì họ số ít những người còn “sống sót” sau các giai đoạn downtrend của thị trường.

• Cá mập: những nhà đầu tư sở hữu lượng lớn cổ phiếu và thường có mối liên hệ chặt chẽ với nội bộ của doanh nghiệp. Họ là người hiểu rõ nhất điều gì đang diễn ra với cổ phiếu, bởi vì mục tiêu của họ không chỉ đơn thuần là sở hữu doanh nghiệp, họ muốn kiểm soát cả giá.

Cơ chế vận hành của thị trường thực tế rất đơn giản. Cá mập là những người có được thông tin và kiểm soát một lượng “hàng hóa” đáng kể trong giai đoạn đầu của trò chơi. Họ khởi tạo xu hướng và tạo sự kích thích từ phía cừu non thông qua các “câu chuyện” hoặc đôi khi là một vài con số. Và cuối cùng khi đã đạt được mục tiêu của mình, một lần nữa họ lại khởi tạo một xu hướng tâm lý mới nhưng theo chiều hướng ngược lại. Tất nhiên trong trò chơi nay, cá mập không phải là người luôn dành chiến thắng, bởi vì tâm lý của cừu non còn chịu ảnh hưởng bởi những yếu tố khác ngoài tầm kiểm soát của cá mập, ví dụ như diễn biến của thị trường quốc tế. Vai trò của sói xám tương đối nhoà trong trò chơi này và sẽ nương theo 1 trong 2 phe tuỳ thuộc vào thời điểm.

Nhìn chung:

“Tâm lý thị trường được kích thích bởi các nhà đầu tư cá mập, cừu non và sói xám có vai trò khuếch đại chúng”.

Theo dõi hành vi của cá mập

Một đặc trưng có thể nhận ra trong những thời điểm chuyển dịch tâm lý, đó là sự biến động của thị trường. Đây là những giai đoạn mà tâm lý của cừu non dễ “sáng nắng chiều mưa” nhất . Để có được một lượng hàng hoá cần ở đầu chu kỳ hoặc bán chứng với một mức giá tốt, các cá mập cần khéo léo thực hiện sự chuyển dịch hàng hoá (mua hoặc bán) mà không gây ra sự đảo chiều tâm lý ngay lập tức cho đến khi gần đạt được mục tiêu của mình. Do vậy, bên cạnh sự biến động ngắn hạn, ở những giai đoạn chuyển dịch tâm lý yếu tố thường đi kèm khác đó là sự gia tăng về mặt thanh khoản, thể hiện cho lượng lớn hàng hoá được trao tay từ cá mập sang cừu non.

Sự biểu hiện về mặt thanh khoản rất dễ nhận biết vì đó là một trong hai yếu tố nhà đầu tư thường theo dõi nhất, bên cạnh diễn biến về giá. Đối với sự biến động của thị trường, chúng tôi theo dõi chúng bằng cách đo lường “khoảng cách lớn nhất của giá ngày hôm qua so với giá ngày hôm nay” và so sánh chúng với giá đóng cửa để loại bỏ đi tính tuyệt đối (tức chỉ xét đến sự biến động tương đối). Sau đó chúng tôi chỉ đơn giản lấy mức trung bình của chúng trong 50 ngày để xem mức biến động trong khoảng thời gian này. Vì vậy biểu đồ dưới đây có thể hiểu là: bình quân biến động giá lớn nhất giữa 2 ngày trong 50 ngày gần nhất.

Mặc dù mức hiện tại không quá đột biến so với những giai khác trong quá khứ, nhưng một đặc điểm có thể nhận thấy là: trong những giai đoạn thị trường tạo đáy, mức biến động của thị trường thường lớn hơn đáng kể so với khi tạo đỉnh. Với mức biến động gia tăng ở ngưỡng hiện tại, đó không phải là một biểu hiện tích cực cho tâm lý của thị trường. Nhưng chúng không phải là dấu hiệu quan trọng nhất.

Các biểu hiện của tâm lý thị trường

Chúng tôi dành một phần thời gian trong ngày để theo dõi những gì thực sự đang diễn ra trên thị trường. Tất nhiên, điều này không được thực hiện bằng cách nhìn vào bảng điện. Thay vào đó, chúng tôi cố gắng tìm hiểu các thông điệp đằng sau các dữ liệu liên quan đến thị trường, bởi vì “đằng sau mỗi con số luôn là một câu chuyện” và tìm cách kết nối chúng với nhau để được một cái nhìn đầy đủ. Xét trên góc nhìn biểu hiện cho tâm lý của thị trường, chúng tôi sử dụng các chỉ số sau:

(1) Độ rộng thị trường

Đây là một chỉ số tương đối phổ hiến và được sử dụng rộng rãi trong những năm gần đây. Hiểu 1 cách đơn giản, thay vì đo lường chính chỉ số Vnindex để biết trạng thái của thị trường (ví dụ như RSI của Vnindex trên 70 có thể biểu hiện cho trạng thái quá mua chẳng hạn), người ta sẽ đo lường “những gì tạo ra nó”, hay chính các cổ phiếu tạo nên thị trường. Ưu điểm của phương pháp này là nó biểu hiện tốt sự đồng thuận của phần lớn các cổ phiếu, thay vì 1 chỉ số duy nhất vốn bị tác động bởi các cổ phiếu vốn hoá lớn.

Có rất nhiều cách để đọc được trạng thái của 1 cổ phiếu. Ví dụ như xu hướng thông qua các đường MA (đây là cách được sử dụng phổ biến hơn cả), trạng thái quá mua quá bán thể hiện qua đường RSI… Bằng việc tính tỷ lệ số lượng cổ phiếu đáp ứng các tiêu chí này, chúng chính là biểu hiện cho phần lớn các cổ phiếu trên thị trường. Chúng tôi cũng sử dụng 1 phương pháp tương tự nhưng có phần đặc biệt hơn, đó là tính tỷ lệ các cổ phiếu có mức tăng giá trên 20% trong vòng 1 quý gần nhất. Xin đừng nhầm lẫn sự khác biệt với sự hiệu quả, chúng tôi đơn giản sử dụng phương pháp đo lường này vì thấy nó phù hợp với mục tiêu của mình. Hiện tại, đang có đến hơn 1 nửa số cổ phiếu đạt mức tăng hơn 20% trong vòng 1 quý gần đây.

Mặc dù chưa thử những cách đo lường khác trên cùng khung thời gian, nhưng với xu hướng lan tỏa trên thị trường trong thời gian gần đây, không khó để nhận ra sự đồng thuận của các trên thị trường đang ở vùng cực đại.

(2) Tỷ lệ khớp lệnh

Phần lớn mọi người sẽ nhìn vào mức thanh khoản hàng ngày để đánh giá về tâm lý của thị trường. Chúng tôi cho rằng điều này là chưa đủ về mức thanh khoản giao dịch hàng ngày không phải là tất cả thông tin về nhu cầu thực tế của thị trường. Bởi vì, chúng chỉ cung cấp thông tin về lượng hàng hoá được trao đổi (lượng cổ phiếu được giao dịch thành công) mà thiếu đi một yếu tố quan trọng: người mua trên thị trường, họ sẵn sàng mua bao nhiêu hàng hoá (lượng cổ phiếu đặt mua).

Trong một trạng thái tâm lý thận trọng, mọi người sẽ không sẵn sàng để mua cổ phiếu nếu nó không đủ rẻ, chứ đừng nói đến giá cao. Tương tự như thời điểm đầu 2025, mức thanh khoản giao dịch trên thị trường chỉ khoảng 12 nghìn tỷ/phiên (tức bằng khoảng 1/4 bây giờ, sau hơn nửa năm). Nhưng đây là biểu hiện của tâm lý, không phải là biểu hiện của dòng tiền thực sự, khi con số này chỉ tương ứng với 20% lượng cổ phiếu đặt mua.

Ngược lại trong những giai đoạn tâm lý hưng phấn, người ta sẽ muốn mua cổ phiếu bằng mọi giá. Điều này đẩy tỷ lệ cổ phiếu được giao dịch thành công/khối lượng cổ phiếu đặt mua lên một mức cao vì tâm lý sợ bỏ lỡ. Đây là nguyên tắc hoạt động đơn giản của chỉ số này. Hiện tại, cứ 2 cổ phiếu đặt mua thì có ít nhất hơn 1 cổ phiếu được khớp lệnh. Đây là tỷ lệ cao nhất trong vòng gần 10 năm trở lại đây, chỉ thấp hơn giai đoạn đầu 2018.

(3) Khối lượng đặt lệnh mua bình quân

Nhà đầu tư nhỏ lẻ thông thường là những nhà đầu tư có quy mô tài sản bé, do vậy khối lượng cổ phiếu trên mỗi lần đặt lệnh của họ cũng không nhiều. Đây chính là logic đơn giản của chỉ số này: tỷ lệ khối lượng bình quân trên mỗi lệnh càng bé, điều đó càng cho thấy sự tham gia chủ đạo của các các nhà đầu tư nhỏ lẻ càng lớn.

Sau giai đoạn tăng mạnh và ghi nhận mức đột biến vào cuối 2024 (rõ ràng đây là giai đoạn tham gia nhiều của các dòng tiền lớn), khối lượng bình quân đặt mua trên 1 lệnh có xu hướng giảm mạnh về mức trung bình của nhiều năm khoảng 4000 cổ phiếu/lệnh. Mặc dù đây không phải là một tín hiệu cực đoan, nhưng nó truyền tải một thông điệp rằng: động lực chính cho đà tăng của thị trường gần đây đến sự tham gia của nhà đầu tư nhỏ lẻ. Tất nhiên, độ lớn của mỗi lệnh cho thấy sự tham gia này chưa có dấu hiệu lấn át như những giai đoạn 2018 hay đầu 2022. Hoặc các nhà đầu tư nhỏ lẻ đang ngày càng có quy mô lớn hơn, hoặc cách hiểu mà tôi cảm thấy hợp lý hơn đó là sự khuếch đại của xu hướng hiện tại còn có sự tham gia của những dòng tiền lớn hơn.

(4) Tỷ lệ sang tay

Cổ phiếu tốt không phải là một cổ phiếu được mua bán liên tục. Bởi vì nếu người nắm giữ nó cảm thấy đó là 1 cổ phiếu tốt, họ sẽ không dễ gì bán ra. Tuy nhiên, diễn biến gần đây cho thấy điều này đang không diễn ra với phần đông thị trường. Một số ví dụ để chúng ta dễ hình dung: DIG, CEO, SHS… bình quân mỗi ngày đang giao dịch 5% giá trị công ty (dựa trên tỷ lệ giữa khối lượng giao dịch bình quân và khối lượng lưu hành). Hoặc SSI, SHB, VND, VCG… đang được “sang tay” mỗi ngày 3% giá trị.

Tất nhiên, điều này không có nghĩa đây là những doanh nghiệp xấu. Nhưng nó cho thấy hành vi hiện tại của dòng tiền hiện tại hoàn toàn không đến từ những yếu tố cơ bản, nơi mà người mua đánh giá triển vọng tích cực của doanh nghiệp và nắm giữ chúng. Thay vào đó, một cục than nóng đang được sang thay nhanh chóng từ người này sang người khác với mục đích không gì hơn ngoài việc kiếm lời từ những biến động ngắn hạn. Đây làm một dấu hiệu mà tôi cho rằng là không bền vững. Trên góc toàn thị trường, đang có khoảng 0,7% cổ phiếu trên toàn thị trường được sang tay mỗi ngày. Tỷ lệ này chỉ thấp 1 chút so với giai đoạn đầu 2022.

Quan điểm của chúng tôi

Quay trở lại với hình ảnh quả lắc của Howard Marks, câu hỏi đặt ra là: "Tâm lý thị trường đang ở đâu trên hành trình của nó?". Chúng tôi quan sát những tín hiệu về độ rộng thị trường ở mức cực đại, tỷ lệ khớp lệnh cao kỷ lục cho thấy tâm lý FOMO, sự tham gia ngày càng lớn của nhà đầu tư nhỏ lẻ và tỷ lệ "sang tay" cổ phiếu như một cục than nóng, bức tranh tổng thể đang hiện lên khá rõ ràng. Những dấu hiệu từ dữ liệu đang có xu hướng hội tụ và chỉ ra rằng quả lắc tâm lý đang dao động về phía cực đoan của vùng "Tham lam".

Đây là trạng thái mà sự đồng thuận của đám đông đang ở mức cao nhất, hành vi mua đuổi lấn át sự thận trọng và rủi ro bị xem nhẹ. Lịch sử cho thấy, một thị trường vận hành bởi cảm tính thay vì các yếu tố nền tảng thì hiếm khi bền vững. Như quy luật bất biến, quả lắc càng đi xa về một thái cực, năng lượng tích tụ cho một cú đảo chiều càng lớn. Đây chính là đặc tính rủi ro lớn nhất của thị trường ở thời điểm hiện tại.

Bài viết này được thực hiện với mục đích cung cấp thông tin, thể hiện góc nhìn và đánh giá chủ quan của tác giả về thị trường. Mọi thông tin, dữ liệu được tổng hợp từ các nguồn mà chúng tôi cho là đáng tin cậy. Nội dung này không nhằm mục đích đưa ra khuyến nghị hoặc tư vấn đầu tư. Do vậy, chúng tôi không chịu trách nghiệm trước bất kỳ thiệt hại nào nếu nhà đầu tư sử dụng nghiên cứu của chúng tôi phục vụ cho quyết định đầu tư của mình.